W opisanym ustawowo modelu ruchu związkowego, podstawowymi jednostkami organizacyjnymi pozostają zakładowe i międzyzakładowe organizacje związkowe i to głównie w nich przepisy sytuują uprawnienia w zakresie reprezentacji interesów pracowniczych w obszarze indywidualnego i zbiorowego prawa pracy. Koniecznym staje się więc na wstępie podjęcie próby zdefiniowania tych organizacji, stanowi to bowiem punkt wyjścia do dalszych rozważań, gdyż np. zakwestionowanie liczebności organizacji związkowej niesie za sobą konsekwencje jej faktycznego wykluczenia z podejmowania działań przewidzianych przepisami prawa, jak np. udział w rokowaniach regulaminowych. Unormowania aktów prawnych należących do gałęzi prawa pracy nie definiują jednak owych organizacji, innymi słowy brak jest ich definicji legalnej. W art. 25 1 ust. 1 oraz art. 34 ustawy o związkach zawodowych[1] (dalej: u.z.z.) wskazano jedynie na liczbę zrzeszonych członków będących pracownikami, wykonawcami, bądź funkcjonariuszami, co przekłada się na możliwość traktowania danej struktury, jako zakładowej organizacji związkowej. Zgodnie z art. 251 ust. 1 u.z.z. uprawnienia zakładowej organizacji związkowej przysługują organizacji zrzeszającej co najmniej 10 członków będących pracownikami u pracodawcy objętego działaniem tej organizacji lub innymi niż pracownicy osobami wykonującymi pracę zarobkową, które świadczą pracę przez co najmniej sześć miesięcy na rzecz pracodawcy objętego działaniem tej organizacji. Stąd też przymiot organizacji związkowej (działającej u jednego pracodawcy) i związana z tym możliwość korzystania z uprawnień przysługujących zakładowej organizacji związkowej, powiązana jest wprost z koniecznością spełnienia warunków wynikających z art. 251 u.z.z. Tak więc to liczba członków danej organizacji związkowej jest kryterium posiadania uprawnień zakładowej organizacji związkowej[2]. W praktyce oznacza to, że związek zawodowy, aby działać u danego pracodawcy musi stworzyć tam minimalną liczebnie strukturę zakładową. Na marginesie niniejszych rozważań wskazać warto, iż w doktrynie zauważa się, że taki stan rzeczy ogranicza samorządność związków, które samodzielnie powinny decydować, czy koncentrować swoje działania (struktury) na poziomie konkretnego zakładu, pracodawcy, branży itp.[3]
Ustawodawca nowelizując ustawę o związkach zawodowych, która miała miejsce w 2018 r.[4] zdecydował się uregulować (doprecyzować) sankcje niewypełnienia przez organizację związkową obowiązków informacyjnych przewidzianych w art. 251 ust. 1 u.z.z. oraz określił proceduralne zasady sprawdzające poprawność wykazywanej przez organizację związkową liczby członków. Prawodawca zakończył tym samym wieloletnie dyskusje, dotyczące tego zagadnienia, prowadzone zarówno na poziomie judykatury, jak i doktryny.
Informacjami, jakich podania wymaga art. 251 ust. 2 u.z.z. od zakładowej organizacji związkowej w swym oświadczeniu, jest podanie liczby jej członków – pracowników lub innych osób świadczących pracę u danego pracodawcy – zatrudnionych od co najmniej 6 miesięcy licząc od dnia, według stanu, na który przedstawiana jest informacja (odpowiednio 31 grudnia lub 30 czerwca). Przepis nie wymaga wskazania dodatkowych informacji na temat osób zrzeszonych w danej organizacji związkowej, takich jak: imię i nazwisko, okres zatrudnienia, rodzaj umowy łączącej członka organizacji z pracodawcą itp. Znajdują one nadto potwierdzenie w wieloletnim ugruntowanym stanowisku judykatury, zgodnie z którym uprawnienia zakładowej organizacji związkowej zależą od liczby członków, a nie od ujawnienia pracodawcy imion i nazwisk członków tej organizacji. Odmowa ujawnienia pracodawcy imion i nazwisk członków zakładowej organizacji związkowej nie pozbawia tej organizacji przysługujących jej uprawnień, które zależne są od liczby członków[5]. Innymi słowy, na podstawie art. 251 u.z.z. pracodawca nie może skutecznie żądać imiennej listy wszystkich zadeklarowanych członków, by na tej podstawie zweryfikować jej prawidłowość i ewentualne powielanie się tych samych nazwisk na listach kilku struktur związkowych. W orzecznictwie podkreśla się, że imienna lista członków związku zawodowego nie jest niezbędna dla osiągnięcia celu jakim jest np. zweryfikowanie uprawnienia do płatnego zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy przez osoby pełniące z wyboru funkcje w związku. Stąd też pozyskanie przez pracodawcę imiennej listy członków związku nie znajduje podstawy prawnej w ogóle. Tym bardziej nie posiada on takich uprawnień na gruncie powołanego przepisu art. 251 u.z.z., gdyż nie przyznaje on pracodawcy uprawnienia do podnoszenia takiego żądania[6].
Pamiętać jednocześnie należy, że od 2019 r. obowiązek informacyjny dotyczy nie tylko członków związku będących pracownikami, czyli świadczącymi pracę na podstawie umowy o pracę, będącego tzw. zatrudnieniem pracowniczym, ale również osób zatrudnionych w ramach tzw. zatrudnienia niepracowniczego, czyli świadczących pracę na podstawie innej niż stosunek pracy, co najczęściej dotyczy podmiotów wykonujących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych np. zlecenia lub o dzieło. Wobec powyższego, spełnienie przez zakładową organizację związkową ustawowego obowiązku informacyjnego dotyczyć powinno wyłącznie:
1) pracowników lub osób świadczących pracę na podstawie innej niż stosunek pracy;
2) kręgu ww. osób, które pozostały w zatrudnieniu w dniu 31 grudnia lub 30 czerwca danego roku – w zależności od okresu jakiego dotyczy informacja;
3) kręgu ww. osób, które na dzień 31 grudnia lub 30 czerwca danego roku świadczyły pracę na rzecz danego pracodawcy co najmniej przez 6 miesięcy.
Przepisy ustawy związkowej nie wymagają szczególnego podkreślania ww. kwestii przez organizację związkową przy składaniu przedmiotowego oświadczenie, gdyż w praktyce w takiej informacji nie powinny w ogóle zostać uwzględniane osoby, które nie spełniają wszystkich powyższych warunków. Informacja powinna być przedstawiana pracodawcy do 10 dnia miesiąca następującego po ww. okresach - art. 251 ust. 2 u.z.z. Przy ustalaniu uprawnień organizacji związkowej bierze się pod uwagę odpowiednio liczbę jej członków podaną w informacji, o której mowa w ust. 2 lub 3, albo liczbę tych członków ustaloną przez sąd w trybie określonym w ust. 8. Zmiany stanu liczbowego, które nastąpią w ciągu sześciomiesięcznego okresu sprawozdawczego, pozostają bez wpływu na te uprawnienia[7]. W literaturze zwraca się uwagę na pojawiający się w omawianym przepisie czynnik dyferencjacyjny, jakim jest wymóg 6-miesięcznego stażu dla osób innych niż pracownicy, wykonujących pracę zarobkową, które dopiero po przepracowaniu ww. okresu mogą być wliczane do stanu liczebnego zakładowej organizacji związkowej[8]. Rozwiązanie powyższe budzi wątpliwości w kontekście zasady równości, gdyż można zastanowić się nad możliwością zakwestionowania (w przyszłości) nieuprawnionej dyferencjacji osób wykonujących pracę zarobkową[9]. Ustawodawca w uzasadnieniu projektu zmian w u.z.z.[10] jako argumentu przemawiającego za zastosowaniem ww. 6-miesięcznego okresu przyjął, iż to wtedy „(…) między tymi podmiotami tworzy się więź dostatecznie trwała, pozwalająca na uwzględnienie danej osoby w łącznej liczbie członków, od której ustawa uzależnia przyznanie uprawnień zakładowej organizacji związkowej.” Nie wydaje się to być przekonujące uzasadnienie na dokonanie takiego rozróżnienia.
Art. 251 ust. 3 u.z.z. nie precyzuje wprost w jakiej formie winna zostać przekazana pracodawcy informacja o liczbie członków związku zawodowego. Zasadnym wydaje się, że zarówno ze względów racjonalnych, jak i dla ewentualnych celów dowodowych powinna ona przyjąć formę pisemną. Za taką interpretacją przemawia również analiza treści kolejnych ustępów art. 251 tj. ust 4 w którym mowa jest o ,,udostępnianiu” tejże informacji przez pracodawcę do wglądu innej działającej u niego organizacji związkowej oraz ust 7, który przewiduje zgłaszanie przez pracodawcę lub działającą u niego organizację związkową pisemnych zastrzeżeń co do liczebności danej zakładowej organizacji związkowej. W tej sytuacji udostępnianie, czy też zgłaszanie pisemnych zastrzeżeń znajduje swoje praktyczne zastosowanie w procesie badania rzetelności informacji która została przedstawiona w formie pisemnej. Twierdzenie powyższe znajduje również potwierdzenie w uwagach doktryny prawa pracy wskazującej, że dodany w art. 251 ust. 4 u.z.z. obowiązek pracodawcy udostępnienia tej informacji „do wglądu” innej działającej u niego organizacji na jej pisemny wniosek nie może być jednak przedstawiony w innej formie niż pisemna[11]. Zasadnym jest więc przyjęcie wniosku, że odniesienie informacji o liczbie członków związku powinno nastąpić w formie pisemnej. Ponadto ustawa związkowa pośrednio nakłada na zakładową organizację obowiązek weryfikacyjny, w zakresie przynależności (członkostwa) do danej organizacji. Wymagane jest aby to osoba wykonująca pracę zarobkową złożyła w tym zakresie stosowne oświadczenie. Art. 251 ust. 5 u.z.z. przewiduje, że jeśli osoba taka należy do kilku organizacji związkowych u tego samego pracodawcy, na potrzeby obowiązku informacyjnego może być uwzględniony tylko jako członek jednej wskazanej przez siebie zakładowej organizacji związkowej(...)
Więcej na ten temat w artykule Marcina Smolskiego z Okręgowego Inspektoratu Pracy w Olsztynie, w opublikowanym w magazynie „Inspektor Pracy" w numerze 2/2025, do pobrania poniżej.
Przypisy:
[1] Ustawa o związkach zawodowych z dnia 23.05.1991 r., t.j. Dz.U. 2022 poz. 854.
[2] Szerzej: B. Rutkowska, Liczba członków jako kryterium posiadania uprawnień zakładowej organizacji związkowej po nowelizacji ustawy o związkach zawodowych w 2018 roku, Studia z Zakresu Prawa Pracy i Polityki Społecznej 2019, 26, nr 3, s. 217-229.
[3] Z. Hajn, Glosa do uchwały SN z 24.4.1996 r., I PZP 38/95, OSP 1997, nr 5, poz. 101.
[4] Ustawa o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz niektórych innych ustaw z dnia 5.07.2018 r., Dz.U. 2018 poz. 1608.
[5] Wyrok SN z dnia 2.04.2019 r., sygn. I PK 10/18.
[6] Wyrok WSA z dnia 2.02.2012 r., sygn. II SA/Wa 2333/11.
[7] D. Książek [w:] Komentarz do ustawy o związkach zawodowych [w:] Zbiorowe prawo zatrudnienia. Komentarz, red. K. W. Baran, Warszawa 2019, komentarz do art. 251, LEX/el.
[8] P. Czarnecki, P. Grzebyk, A. Reda-Ciszewska, B. Surdykowska, Ustawa o związkach zawodowych. Komentarz praktyczny z orzecznictwem, Warszawa 2022, komentarz do art. 251, Legalis/el.
[9] P. Czarnecki, P. Grzebyk, A. Reda-Ciszewska, B. Surdykowska …, op. cit.
[10] Uzasadnienie zmian do ustawy o związkach zawodowych – druk sejmowy 1933, https://orka.sejm.gov.pl/Druki8ka.nsf/0/429C067FDC4EC236C12581BD00426427/%24File/1933-uzasadnienie.docx (dostęp: 20.05.2024 r.).
[11] D. Dörre-Kolasa, Z problematyki utraty i odzyskania uprawnień zakładowej organizacji związkowej, Studia z Zakresu Prawa Pracy i Polityki Społecznej 2021, 28, nr 4, s. 293–303.